GENERALNY DZIEKANAT WOJSKA POLSKIEGO
W LATACH 1945 - 1964
Dzieje polskiego duszpasterstwa wojskowego sięgają początków państwowości polskiej. Już wtedy polskim książętom, potem królom, towarzyszyli kapelani dworscy, zwani później obozowymi. Ich rolą było odprawianie nabożeństw polowych, głoszenie słowa bożego, spowiadanie żołnierzy i opatrywanie rannych. Kapelani wojskowi towarzyszyli wojskom polskim również w czasach wojen XVII wieku, walczyli w szeregach powstań narodowych, Legionach Piłsudskiego czy Błękitnej Armii gen. Józefa Hallera.
O zorganizowanym duszpasterstwie wojskowym można mówić jednak dopiero po I wojnie światowej, kiedy zaczęło tworzyć się regularne Wojsko Polskie. 10 lutego 1925 r. Polska podpisała konkordat, a 27 lutego 1926 r. Stolica Apostolska dekretem nuncjusza apostolskiego w Polsce zatwierdziła statut Duszpasterstwa Wojskowego. Na jego mocy na czele duszpasterstwa stanął Biskup Polowy, który utworzył Kurię Polową. Terytorium kraju podzielono na parafie wojskowe. Pierwszym biskupem polowym w odrodzonej Polsce został ks. Stanisław Gall, którego w 1933 r. zastąpił ks. bp Józef Gawlina. Organizacja duszpasterstwa wprowadzona dekretem z 1926 r. obowiązywała do wybuchu II wojny światowej.
Duchowni katoliccy towarzyszyli polskim żołnierzom także w czasie II wojny światowej, w formacjach tworzonych na całym świecie. Gdy 8 maja 1943 r. na terytorium ZSRR zaczęła formować się 1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, z ppłk. Zygmuntem Berlingiem na czele, w celu zaakcentowania polskiego charakteru tworzonego wojska podjęto decyzję o zorganizowaniu duszpasterstwa wojskowego i przydzieleniu Dywizji kapelana. Na to stanowisko wybrano ks. Wilhelma Kubsza, który wówczas, ukrywając się przed Niemcami, był sanitariuszem w oddziałach partyzantki sowieckiej. W czerwcu 1943 r. ks. Kubsz został przetransportowany do Moskwy. Tam po raz pierwszy spotkał się z ppłk Zygmuntem Berlingiem, który mianował go majorem i kapelanem Wojska Polskiego.
Przed wyjazdem do Sielc nad Oką, gdzie tworzyły się polskie oddziały, ks. mjr Kubsz otrzymał jurysdykcję kościelną. Udzielił mu jej kapelan poselstwa Stanów Zjednoczonych, ksiądz Brown, który miał uprawnienia delegata apostolskiego. Polski duszpasterz otrzymał od niego także wino mszalne, hostie i komunikanty. Brokatowy ornat dostarczono mu z muzeum ateizmu w Moskwie, a sutannę uszył mu krawiec teatralny. Będąc nadal poszukiwanym przez Niemców w pracy duszpasterskiej na terenie ZSRR ks. Kubsz posługiwał się swoim drugim imieniem – Franciszek. Parafia ks. mjr Kubsza obejmowała 12 samodzielnych oddziałów i pododdziałów oraz 8 etatowych jednostek podporządkowanych dowódcy dywizji, a liczba parafian wynosiła 16 500. Przybycie księdza Kubsza początkowo wzbudziło nieufność żołnierzy, którzy podejrzewali, że został „nasłany przebrany kapelan”. Z czasem udało mu się przełamać tę niechęć. Od początku natomiast szczególna więź łączyła go z I Samodzielnym Batalionem Kobiecym im. Emilii Plater. Od chwili przybycia do oddziałów kapelan zajął się organizacją kaplicy w przydzielonej mu w tym celu sali w domu wczasowo-wypoczynkowym. Dzięki pomocy malarza i rzeźbiarza powstał w jej wnętrzu obraz Matki Boskiej na tle Białego Orła. 15 lipca 1943 r., w rocznicę bitwy pod Grunwaldem, odbyło się oficjalne przyjęcie kapelana. O 7.30 odprawił on mszę świętą, a następnie poświęcił sztandar 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki i odebrał od żołnierzy przysięgę wojskową.
Początkowo ks. Wilhelm Kubsz był jedynym kapelanem w Sielcach. Z czasem do wojska zaczęli zgłaszać się kolejni kapelani. Do 2 Dywizji Piechoty im. Henryka Dąbrowskiego trafił ks. Tadeusz Fedorowicz, a w 3 Dywizji Piechoty im. Romualda Traugutta obowiązki duszpasterskie objął ks. Alojzy Dudek. Następnie dołączyli do nich także: ks. Antoni Kij z Tarnopola, ks. Piotr Sąsiadek z Klewania, ks. Marian Kościński, ks. Saturnin Żebrowski. W miarę rosnącej liczby kapelanów wojskowych ks. Kubsz pełnił rolę kierującego jako najstarszy stopniem. Należy podkreślić, że kapelani pracowali w armii polskiej w ZSRR nie mając żadnych podstaw prawnych i organizacyjnych, opierali się jedynie na wielowiekowej tradycji. Dnia 10 sierpnia 1943 r. polskie jednostki w Sielcach zostały przekształcone w I Korpus Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, a Wilhelm Kubsz został dziekanem tego korpusu, pozostając jednocześnie nadal w 1 Dywizji. Kiedy dywizja została skierowana pod Lenino (12 - 13 października 1943 r.), walczył razem z nią. Wykazał się wówczas wielką odwagą i męstwem. „Jestem starym żołnierzem i niejedno widziałem w życiu, ale postawa księdza Kubsza pod Lenino miała wszelkie oznaki bohaterstwa” – tak we wspomnieniach pisał o nim gen. Zygmunt Berling. Dnia 18 marca 1944 r. I Korpus przekształcono w I Armię Polską w ZSRR. Ksiądz Kubsz objął wówczas funkcję dziekana I Armii Polskiej, przekazując swoje dotychczasowe obowiązki w 1 DP ks. kpt. Janowi Śpiewakowi.
Na mocy decyzji Krajowej Rady Narodowej Armia Polska w ZSRR została połączona z Armią Ludową tworząc Ludowe Wojsko Polskie, którego Naczelnym Dowódcą został gen. Michał Rola-Żymierski. 9 października 1944 r. Naczelny Dowódca wydał rozkaz nr 47 o sformowaniu organów służby sprawiedliwości 3 Armii i Głównego Wydziału Duszpasterstwa (GWD) Wojska Polskiego. Polecił w nim zorganizować przy Naczelnym Dowództwie WP Główny Wydział Duszpasterstwa WP, któremu podlegać miały wszystkie placówki duszpasterstwa WP. Na czele tego Wydziału miał stanąć Generalny Dziekan WP, który służbowo podlegał bezpośrednio Naczelnemu Dowódcy. Na stanowisko Generalnego Dziekana został powołany ks. ppłk Wilhelm Kubsz. 24 października 1944 r. ukazał się rozkaz nr 70 o organizacji duszpasterstwa podpisany przez Naczelnego Dowódcę WP i Szefa Sztabu Głównego WP gen. bryg. Bolesława Zarako-Zarakowskiego. Rozkaz ten określał etaty poszczególnych duszpasterstw. Na etacie GWD WP byli: generalny dziekan (pułkownik lub generał brygady), zastępca generalnego dziekana (podpułkownik/pułkownik), kierownik kancelarii (major), 1 oficer i 6 szeregowych. Na etacie duszpasterstwa armii byli: dziekan (podpułkownik/pułkownik), wikary (kapitan) i 3 szeregowych. Na etacie duszpasterstwa korpusu: dziekan (major), ksiądz pomocnik (kapitan), 2 szeregowych. Na etacie duszpasterstwa dywizji: proboszcz (kapitan/major) i 2 szeregowych. W duszpasterstwie brygady: starszy kapelan (kapitan) i 2 szeregowych, natomiast w duszpasterstwie dowództwa pułku, zapasowego pułku piechoty, samodzielnych jednostek szkolnych i szpitali – kapelan (kapitan) i 1 szeregowy. Warto zaznaczyć, że rozkaz ten przewidywał także etaty dla służb pomocniczych, a Generalny Dziekanat WP na jego mocy zajął miejsce Kurii Polowej. Dnia 31 stycznia 1945 r., w wyniku konfliktu z Naczelnym Dowódcą, ks. ppłk W. Kubsz został zwolniony z funkcji Generalnego Dziekana WP, zwolniono go także z wojska, pozbawiając wszelkich odznaczeń. 2 lutego 1945 r. funkcję Generalnego Dziekana WP objął płk Stanisław Warchałowski, zawodowy kapelan z okresu przedwojennego.
Po zakończeniu działań wojennych nastąpiła demobilizacja kapelanów. Naczelny Dowódca WP Marszałek Polski Michał Rola-Żymierski 5 listopada 1945 r. wydał rozkaz rozformowujący GWD WP i powołujący Duszpasterstwo Ministra Obrony Narodowej Wyznania Rzymsko-Katolickiego. Na jego czele stanął Generalny Dziekan WP. Rozkaz ten zmniejszał etaty kapelanów do 50%, dlatego też Generalny Dziekan WP zmuszony był zwolnić wielu kapelanów, pozostawiając w wojsku tych, którzy odpowiadali wymaganiom swojego stanowiska. Reorganizacja duszpasterstwa po zakończeniu wojny miała na celu przystosowanie służby duszpasterskiej do stanu pokojowego wojska. Dlatego też przy Ministerstwie Obrony Narodowej powołano jako samodzielny Departament Szefostwo Duszpasterstwa Rzymsko-Katolickiego, które wojskowo zależne było od MON, a w jurysdykcji kościelnej – od Legata Stolicy Apostolskiej Prymasa Polski. Generalnemu Dziekanowi WP podlegały duszpasterstwa okręgów wojskowych. W lutym 1945 r. zaczęto organizację pięciu okręgów wojskowych, jednak w sierpniu tego roku dokonano podziału na siedem okręgów: OW I – Warszawski, OW II – Pomorski (Koszalin), OW III – Poznański, OW IV – Śląski (Katowice), OW V – Krakowski, OW VI – Łódzki, OW VII – Lubelski. Rozkaz z dnia 7 lipca 1945 r. po-wołał również Dowództwo Marynarki Wojennej RP oraz Sztab Główny MW. W związku z tym duszpasterstwo MW przeszło na etat probostwa MW, duszpasterstwo dywizji pancernych – probostw dywizji pancernych, a duszpasterstwa garnizonów: Toruń, Dęblin i Modlin – probostw garnizonów.
Rozkazem Ministra Obrony Narodowej z 17 listopada 1947 r. w strukturze duszpasterstwa wojskowego zostały wprowadzone ważne zmiany. Szefostwo Duszpasterstwa MON zostało przemianowane na Generalny Dziekanat, podlegający bezpośrednio Głównemu Zarządowi Polityczno-Wychowawczemu. Zmiany reorganizacyjne spowodowały również zmiany personalne. W 1945 r. ówczesne Szefostwo Duszpasterstwa MON znajdowało się we Włochach niedaleko Warszawy, przy ul. Mickiewicza. Jesienią tego roku przeniesione zostało do Warszawy na ul. Koszykową 79. 23 kwietnia 1949 r. biura Generalnego Dziekanatu WP z bloku B przy ul. Koszykowej 79 zostały przeniesione do budynku przy ul. Koszykowej 82.
Działalność księży kapelanów wyglądała wówczas następująco:
- dziekani okręgów wojskowych otaczali opieką duszpasterską wszystkie jednostki wojskowe, które były na terenie okręgu oraz opiekowali się chorymi w szpitalach. Mieli zastępców i kancelarie. W sprawach religijnych podlegali Generalnemu Dziekanowi, a administracyjno-gospodarczych – dowódcy okręgu;
- proboszczowie dywizji sprawowali duszpasterską pieczę nad wszystkimi jednostkami swojej dywizji i innymi jednostkami znajdującymi się na ich terenie. Dysponowali kancelariami, nie mieli jednak zastępców – w razie potrzeby mogli liczyć na pomoc innych duchownych;
- proboszczowie garnizonów opieką otaczali jednostki na terenie garnizonu oraz te poza nim, które nie miały zorganizowanej opieki duszpasterskiej. Tak jak proboszczowie dywizji w sprawach religijnych podlegali dziekanom poszczególnych OW, a w sprawach administracyjno - gospodarczych – dowódcy dywizji i komendantowi garnizonu.
Duszpasterstwo wojskowe wydawało swoje czasopismo pt. „Kapelan Wojskowy”, w którym, zgodnie z Zarządzeniem Generalnego Dziekana WP Stanisława Warchałowskiego z 1 września 1946 r., umieszczane były rozkazy i zarządzenia dotyczące służby duszpasterskiej w wojsku, szkice i materiały niezbędne do przygotowania kazań i przemówień okolicznościowych. Generalny Dziekan wzywał wszystkich kapelanów do współpracy: przysyłania szkiców do kazań, pogadanek, dyskutowania o swoich problemach. Generalny Dziekan ustalał ogólne zasady pracy duszpasterskiej. Wydawał rozporządzenia, które regulowały zasady postępowania kapelanów. Kierował całokształtem prac, opracowywał roczne plany i sprawozdania z prac i imprez okolicznościowych organizowanych przez Generalny Dziekanat, wystawiał opinie o poszczególnych kapelanach, decydował o awansach, odznaczeniach i przeniesieniach. Kierował także pracami probostw, przygotowywał program i tematy referatów na odprawy. Warto podkreślić, że na przestrzeni lat struktura Generalnego Dziekanatu ulegała zmianom, a tym samym zmieniał się również zakres obowiązków na poszczególnych stanowiskach.
Przez pierwsze lata działalności państwo powoływało kapelanów wojskowych bez uprzedniego porozumienia z władzami kościelnymi. Często osoby te sprawiały ogromne problemy biskupom. Dodatkowo władze dążyły do całkowitego upaństwowienia i laicyzacji szkolnictwa. Utrudniano działalność duszpasterską, zamykano kościoły. Jednocześnie, 21 kwietnia 1948 r., Stolica Apostolska uchyliła Statut Duszpasterstwa Wojskowego z 1926 r. Powodem takiego postępowania „był fakt, że statut w zmienionych warunkach nie odpowiadał potrzebom i był niewykonalny, powodując błędną wykładnię, która wprowadzała zamieszanie w dziedzinie jurysdykcji kościelnej i narażała sakramenty święte na niebezpieczeństwo nieważności”. W ten sposób władza jurysdykcyjna, która została nadana kapelanom wojskowym, wygasła. Zlikwidowane zostały parafie wojskowe. Do chwili ustanowienia biskupa polowego sprawy duszpasterstwa wojskowego Watykan powierzył episkopatowi, natomiast prawo udzielania jurysdykcji kapelanom należało do biskupów diecezjalnych. Sytuacja ta zmusiła Episkopat Polski do reakcji. 12 maja 1948 r. kardynałowie August Hlond i Adam Sapieha wystosowali list do ówczesnego wiceministra administracji publicznej Władysława Wolskiego z propozycją rozwiązania kwestii organizacji duszpasterstwa wojskowego i wyboru naczelnego kapelana. Ministerstwo Administracji Publicznej, 31 maja 1948 r., nie przyjęło postanowień Stolicy Apostolskiej i episkopatu tłumacząc, że werbunek kapelanów jest konieczny dla ratowania morale w wojsku, gdyż Kościół tego nie czyni. Wymiana poglądów na ten temat między Episkopatem a Ministerstwem trwała dość długo, jednak nie przyniosła wiążących rozwiązań. Dnia 30 września 1948 r. episkopat wysłał do MAP projekt Statutu Duszpasterstwa Wojskowego i zaproponował porozumienie w celu jego akceptacji. Dokumentacja dotycząca reakcji MAP nie zachowała się, wiadomo jednak, że władze komunistyczne nie były zainteresowane wprowadzeniem statutu. Wiedząc jednak, że Kościół odgrywa ogromną rolę w społeczeństwie polskim, nie zdecydowały się na całkowitą likwidację duszpasterstwa wojskowego. W 1950 r. duszpasterstwo wojskowe zostało zreorganizowane i ograniczone. Zmniejszono skład osobowy Generalnego Dziekanatu WP, działalność kapelanów ograniczono jedynie do pogrzebów osób wojskowych, chrztów i komunii oraz spowiedzi w okresie Wielkiego Postu, Wielkanocy i Bożego Narodzenia.
Zmieniła się także struktura organizacyjna Dziekanatu, w skład którego wchodzili:
- Generalny Dziekan,
- zastępca Generalnego Dziekana,
- notariusz Generalnego Dziekana,
- I kapelan Generalnego Dziekana,
- II kapelan Generalnego Dziekana,
- oficer finansowo - gospodarczy,
- kierownik kancelarii,
- redaktor pisma „Kapelan”,
- kapelani garnizonowi.
W związku z przemianowaniem Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego WP na Główny Zarząd Polityczny WP Generalny Dziekanat WP zaczął podlegać GZP WP, któremu składał sprawozdania z realizacji swoich planów. W garnizonach, w których nie było kapelanów na etacie, Generalny Dziekan przyjął pracowników kontraktowych – cywilnych kapelanów pomocniczych. Mogli być powoływani po uzyskaniu wcześniejszej pozytywnej opinii dowódcy jednostki wojskowej, zastępcy dowódcy ds. polowych i Głównego Zarządu Informacji. Księża kapelani byli zobowiązani do prowadzenia kancelarii parafialnych, w których powinny być rejestrowane chrzty, śluby, zgony, sprawy finansowe, intencje i całość innych prac duszpasterskich. Z tej działalności musieli się rozliczać z szefostwem duszpasterstwa poprzez sprawozdania duszpasterskie i kasowe. Sprawozdania duszpasterskie przesyłali raz na miesiąc i raz na kwartał, a od 1 kwietnia 1950 r. tylko kwartalnie – do 15 dnia miesiąca rozpoczynającego kwartał. W sprawozdaniach należało przestrzegać określonego schematu: statystyka, msze święte, zaopatrzenie chorych, spowiedź, komunia święta, śluby, pogrzeby, praca społeczna, relacje z pracy duszpasterskiej. Z poszczególnych sprawozdań na koniec danego roku zbierano statystykę i w ten sposób sporządzano sprawozdanie roczne ukazujące pracę duszpasterską księży kapelanów w poszczególnych parafiach. Sprawozdania duszpasterskie były dla Generalnego Dziekanatu WP nieocenionym źródłem wiedzy o działalności kapelanów w poszczególnych parafiach. Na ich podstawie powstawały sprawozdania roczne dla poszczególnych OW. Sprawozdania kasowe księża kapelani przesyłali do szefostwa duszpasterstwa zgodnie z harmonogramem przyjętym dla sprawozdań duszpasterskich (tj. do 15 każdego miesiąca rozpoczynającego kwartał). Zawierały one zestawienie dochodów i rozchodów danej parafii. W skład dochodów wchodziła: taca kościelna, ofiary dobrowolne, dotacje władz wojskowych i cywilnych, imprezy i skarbonki. Rozchody natomiast obejmowały: pensje i honoraria, konserwację i remonty, inwestycje, wydatki konsumpcyjne oraz tzw. wydatki inne.
Istotną kwestią były także święta. Zaraz po zakończeniu II wojny światowej kapelani obchodzili je swobodnie zawsze z udziałem najwyższych władz państwowych i wojskowych. W późniejszym czasie dziekan ustalił święta, które należało obchodzić w poszczególnych parafiach. Ustalał także porządek nabożeństw i kazań radiowych. Ważną rolę w posłudze duszpasterskiej odgrywały kościoły wojskowe. Zgodnie z Zarządzeniem Naczelnego Dowództwa Nr 31/X z dnia 31 maja 1946 r. księża kapelani mieli obowiązek przeprowadzenia rewindykacji kościołów garnizonowych. Było to według Ministra Obrony Narodowej niezbędne dla ujednolicenia pracy duszpasterskiej. Przejęte kościoły wraz z przyległymi budynkami służyły potrzebom religijnym wojska i ludności cywilnej. Nie jest dziś łatwo określić, który kościół jako pierwszy został nazwany garnizonowym. Często stawały się nimi kościoły cywilne znajdujące się na terenie zakwaterowania wojsk. Przejmowano nie tylko kościoły katolickie, ale również innych wyznań, które następnie przystosowywano do kultu katolickiego. Ich liczba ulegała zmianom w zależności od potrzeb i stanu technicznego. W większości przypadków to dowódcy okręgów wojskowych wnioskowali o przyznanie na własność MON innych kościołów. Przykładem może być kościół w Jarocinie. W 1968 r. duszpasterstwo wojskowe dysponowało 30 kościołami wojskowymi, obsadzonymi przez kapelanów WP, natomiast w 1981 r. – 31 kościołami garnizonowymi, które obsługiwane były przez 33 kapelanów zawodowych i 8 kapelanów pomocniczych. Pod zarządem duszpasterstwa wojskowego znajdowały się także cmentarze wojskowe. Kapelani mieli obowiązek ułożyć plany ich uporządkowania. Fundusze na ich remont pochodziły z Departamentu Finansowo-Budowlanego MON.
Kapelani wojskowi mieli obowiązek uczestniczenia w odprawach. Po 1952 r. odbywały się one raz na dwa miesiące, w celu omówienia problematyki kadrowej bądź finansowo-gospodarczej. Często były organizowane w rocznice ważnych wydarzeń historycznych. Program odpraw przewidywał wspólną modlitwę, wygłoszenie referatów poświęconych tematom duszpasterskim i społecznym oraz dyskusję. Na koniec odprawy omawiano sprawy administracyjne. Generalny Dziekan zwykle zwracał uwagę na kwestię punktualnego przysyłania sprawozdań, wręczał awanse i poruszał aktualne problemy duszpasterskie.
W latach 1945 - 1964 funkcję Generalnego Dziekana WP pełnili:
· ks. płk Stanisław Warchałowski w latach 1945 - 1947
· ks. płk Wacław Pyszkowski w latach 1947 - 1950
· ks. płk Roman Szemraj w latach 1950 - 1964
Patrycja Kaczmarska, Rocznik Archiwalno-Historyczny CAW nr 3/30