Duszpasterstwo wojskowe w II Rzeczypospolitej
Powstaniu państwa polskiego i wojska narodowego towarzyszyło organizowanie duszpasterstwa wojskowego. 9 listopada 1918 roku ówczesny kierownik Ministerstwa Spraw Wojskowych, płk Jan Wroczyński, w porozumieniu z Arcybiskupem Warszawskim Aleksandrem Kakowskim, powołał do życia Konsystorz Polowy. W nowej organizacji Ministerstwa Spraw Wojskowych, zatwierdzonej 10 grudnia 1918 roku, Konsystorz ten, jako sekcja, wchodził w skład Departamentu Mobilizacyjno-Organizacyjnego.
W wyniku zawartego 4 listopada 1918 roku porozumienia kierownika Ministerstwa Spraw Wojskowych z Wizytatorem Apostolskim mons. Achillesem Rattim oraz Arcybiskupem Warszawskim Aleksandrem Kakowskim i Biskupem Marianem Ryxem, Ordynariuszem Sandomierskim, stanowisko Naczelnego Kapelana Wojsk Polskich powierzono księdzu Janowi Pajkertowi (1887 - 1964), kapłanowi Diecezji Sandomierskiej. Władze wojskowe zabiegały równocześnie o ustanowienie biskupstwa polowego, co znajdowało przychylny oddźwięk w Episkopacie Polski. Pertraktacje w tej sprawie toczyły się między Wizytatorem Apostolskim w Polsce, mons. Rattim, a kierownikiem Ministerstwa Spraw Wojskowych, płk. Wroczyńskim i Naczelnikiem Państwa Józefem Piłsudskim. Wizytator Apostolski doniósł 5 lutego 1919 roku o utworzeniu przez Stolicę Apostolską Biskupstwa Polowego. Pierwszym Biskupem Polowym Wojska Polskiego papież Benedykta XV mianował ks. bp. dr Stanisława Galla (21 IV 1865 - 11 IX 1942), sufragana Archidiecezji Warszawskiej.
Bp Stanisław Gall położył wielkie zasługi w zorganizowaniu od podstaw duszpasterstwa w odrodzonym Wojsku Polskim: Kurii Biskupiej, Sądu Biskupiego, struktury terytorialnej, korpusu katolickiego duchowieństwa wojskowego; ustalił jego strukturę, wypracował metody pracy duszpasterskiej i oświatowej w wojsku, pozyskał kilkadziesiąt kościołów i kaplic dla duszpasterstwa wojskowego, opracował Statut duszpasterstwa wojskowego zatwierdzony przez Stolicę Apostolską. W czasie sprawowania przez niego posługi biskupiej toczyła się wojna polsko-rosyjska (1919 - 1921); wizytował z oddaniem jednostki frontowe, powoływał tzw. lotnych kapelanów, których kierował na front, zorganizował pomoc sanitarną Stolicy Apostolskiej dla walczących oddziałów; po zakończeniu wojny utworzył domy opieki dla sierot po wojskowych (Modlin, Łódź, Warszawa), otoczył pomocą inwalidów wojskowych (Fundacja im. Papieża Piusa XI). W 1933 roku z powodu konfliktu z władzami wojskowymi na tle rozwodów małżeństw wojskowych i braku poparcia ze strony marszałka Józefa Piłsudskiego złożył rezygnację ze stanowiska Biskupa Polowego Wojska Polskiego. Mianowany przez Ojca Świętego Piusa XI arcybiskupem tytularnym, wrócił do pracy w Metropolii Warszawskiej; od 1939 roku (po śmierci arcybiskupa metropolity kardynała Aleksandra Kakowskiego) zarządzał Kościołem warszawskim jako wikariusz kapitulny, a od 1940 roku jako administrator apostolski, wykazując niezłomną postawę wobec niemieckiego okupanta.
Piękną kartę zapisali kapelani podczas wojny polsko-bolszewickiej 1919 - 1921, kiedy ważyły się losy Polski i jej niepodległego bytu. Spieszyli z posługą religijną, która także służyła umacnianiu patriotyzmu, uświadamianiu żołnierskim rzeszom, że odrodzenie ojczyzny przyszło z woli Bożej, a zatem jej obrona jest wypełnieniem woli Boga. Tamtą wojnę symbolizował ofiarny czyn ks. Ignacego Skorupki (31 VII 1893 - 14 VIII 1920), kapłana Archidiecezji Warszawskiej, w dniach zagrożenia lotnego kapelana Garnizonu Praga, który 13 sierpnia 1920 r. wyruszył na front z 236. Pułkiem Piechoty Ochotniczej im. Weteranów Powstania Styczniowego; 14 sierpnia poległ śmiercią żołnierską pod Ossowem, trafiony kulą w chwili, gdy nachylał sie nad rannym, aby przyjść mu z pomocą. Po latach, w woli ks. abp. Sławoja Leszka Głódzia, na placu przed katedrą Diecezji Warszawsko-Praskiej stanął pomnik tego kapłana-bohatera, kapelana Wojska Polskiego.
Stosunek państwa do Kościoła katolickiego i innych wyznań regulowały w okresie II Rzeczypospolitej ustawy konstytucyjne z 1921 i 1935 roku wraz z aktami wykonawczymi, natomiast stosunek państwa wyłącznie do Kościoła katolickiego we wszystkich trzech obrządkach (łacińskim, greckokatolickim, ormiańskim) określał Konkordat z 10 lutego 1925 roku i inne akty prawne wydane po jego ratyfikacji. Dla katolickiego duszpasterstwa wojskowego zasadnicze znaczenie miał Statut duszpasterstwa wojskowego w Wojsku Polskim z 27 lutego 1926 roku. Stanowił on m.in. że władza Biskupa Polowego sięgała wszędzie tam, gdzie stacjonowały jednostki wojskowe, obejmowała żołnierzy wyznania katolickiego i ich rodziny. Organem wykonawczym przy Biskupie Polowym była Kuria Biskupia, zajmująca kompleks budynków na rogu ul. Miodowej i Długiej w sąsiedztwie Katedry Polowej.
Po zakończeniu wojny na czele duszpasterstwa wojskowego w dziesięciu Okręgach Korpusu i Marynarce Wojennej stanęli dziekani wyznaczeni przez Biskupa Polowego; na terenie kraju funkcjonowało 75 parafii wojskowych, zorganizowano także sześć parafii greckokatolickich, do służby wojskowej został również powołany jeden kapłan obrządku ormiańskiego. Ogółem w latach 1921–1939 służbę pełniło stale 170 - 180 kapelanów zawodowych i pomocniczych.
W odrodzonym Wojsku Polskim już w pierwszych miesiącach 1919 roku zorganizowana została służba duszpasterska dla wyznań niekatolickich. Naczelnym obowiązkiem kapelana była praca duszpasterska wśród żołnierzy: odprawianie Mszy Świętych, głoszenie Słowa Bożego, udzielanie sakramentów, odpowiednia oprawa świąt kościelnych. Duszpasterzom przypadała także istotna rola w procesie religijno-moralnego i patriotycznego wychowania młodzieży odbywającej służbę wojskowa, w uświadomieniu jej, że miłość do Ojczyzny jest obowiązkiem nałożonym przez Boga, także w zrozumieniu specyfiki żołnierskiego stanu, w którym - to słowa jednego z najwybitniejszych kapelanów tamtej doby, ks. Tadeusza Jachimeckiego - ”się miłość szczepi ku Rzeczypospolitej i Ojczyźnie, jako też i ku wierze chrześcijańskiej, dla których zachowania zdrowie swoje i życie na niebezpieczeństwo wystawia, przez co każdy cnót obywatelskich się uczy”. Kapelani obok pracy duszpasterskiej, organizowania pogrzebów zmarłych i prowadzenia akt stanu cywilnego, zobowiązywani byli do sporządzania dokładnych wykazów chorych zaopatrzonych ostatnimi sakramentami oraz chorych, którzy zmarli bez zaopatrzenia, z podaniem powodu dlaczego tak się stało. W kilka lat po ukazaniu się statutu duszpasterstwa wojskowego minister Spraw Wojskowych zatwierdził regulamin służby zdrowia w wojskowych zakładach leczniczych. Zgodnie z nim organizowana była w tych placówkach służba duszpasterska. Kapelani prowadzili także posługę duszpasterską w więziennictwie wojskowym. Była to praca wymagająca wyjątkowego taktu i wyczucia, a działalność wychowawcza kapelana nabierała w tych warunkach szczególnego znaczenia.
Drugim Biskupem Polowym Wojska Polskich Ojciec Święty Pius XI mianował 15 II 1933 roku ks. dr. Józefa Gawlinę (18 XI 1892 - 21 IX 1964), proboszcza parafii św. Barbary w Królewskiej Hucie (obecnie Chorzów). Kontynuował on dzieło swego poprzednika – otaczanie opieką religijną żołnierzy-katolików. Dużo uwagi poświęcał organizacjom religijno-kościelnym na terenie parafii wojskowych. Domagał się od kapelanów wojskowych, aby głoszone przez nich kazania uwzględniały potrzeby i poziom zarówno żołnierzy, ale także rodzin wojskowych, należących do Diecezji Wojskowej. Niejednokrotnie kierował do kapelanów wojskowych apele o pogłębianie wiedzy poprzez studia uniwersyteckie i uzyskiwanie stopni naukowych. Duży nacisk kładł na coroczne rekolekcje kapelanów. Dał się poznać jako doskonały konferencjonista, świetny kaznodzieja i propagator kultury katolickiej. Brał aktywny udział w pracach Episkopatu, cieszył się również osobistą sympatią marszałka Józefa Piłsudskiego.
1 września 1939 roku, w dniu wybuchu II wojny światowej, ogłosił list pasterski, w którym napisał m.in. : „Ręce nasze są czyste. Nie z naszej winy wybuchła wojna. [...] Wojna nasza – to wojna święta. Oczyśćcie więc serca i uświęćcie dusze wasze. Bądźcie godnymi bojownikami Boga i Polski”. Na rozkaz Naczelnego Wodza, marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza 7 IX opuścił Warszawę. Po dramatycznych przejściach dotarł do Rzymu. Papież Pius XII potwierdził jego jurysdykcję Biskupa Polowego. W październiku 1939 roku organizował na terenie Francji duszpasterstwo wojskowe odradzającej się tam armii polskiej. W grudniu tegoż roku został mianowany członkiem I Rady Narodowej RP. Po klęsce Francji w czerwcu 1940 roku znalazł się w Londynie. Celebrował Msze święte i wygłaszał podniosłe kazania w czasie świąt narodowych i uroczystości o charakterze państwowym, wojskowym i religijnym, publikował listy pasterskie i okolicznościowe odezwy. Zabiegał – z powodzeniem – o przywrócenie na sztandarach wojskowych Imienia Bożego, to jest napisu: „Bóg - Honor - Ojczyzna”. Założył dwa seminaria duchowne - w Bejrucie (Liban) i w Glasgow (Wielka Brytania). Wielka wagę przywiązywał do spraw wydawniczych: z jego inicjatywy rozpoczęto wydawanie w 1941 roku pisma „W Imię Boże”, zorganizował też drukarnię i wydawnictwo Biskupa Polowego. Towarzyszył żołnierzom polskim wszędzie tam, gdzie przebywali i gdzie walczyli. W styczniu 1942 roku przez Środkowy Wschód udał się z wizytacją pasterską do tworzącej się Armii Polskiej w ZSRR; po pięciu miesiącach towarzyszył jej wyjściu na Bliski Wschód. Od października 1942 roku był ordynariuszem Polaków na Środkowym Wschodzie i w Afryce Wschodniej. W 1944 roku udał się na front włoski do II Korpusu Polskiego, wspomagał swoją kapłańską posługą walczących pod Monte Cassino.
Urząd Biskupa Polowego Polskich Sił Zbrojnych na uchodźstwie sprawował do 1947 roku. W 1949 roku został mianowany Opiekunem Duchowym Polaków na uchodźstwie, „bezdomnym Pasterzem najrozleglejszej diecezji na świecie - bo rozciąga się wszędzie tam, gdzie tylko nieszczęście Ojczyzny wygnało Polaków poza Kraj”, jego mocny głos rozlegał się wszędzie tam, gdzie trzeba było bronić interesów Polski. W 1952 roku Ojciec Święty Pius XII mianował Go arcybiskupem tytularnym, a w 1954 - dyrektorem Światowej Federacji Kongregacji Mariańskich. Zmarł w Rzymie, w czasie obrad Soboru Watykańskiego II, w którym uczestniczył jako sekretarz Komisji dla Biskupów i Diecezji. Po kilku miesiącach (8 IV 1965) doczesne szczątki Arcybiskupa przeniesiono z rzymskiego cmentarza Campo Verano na polski żołnierski cmentarz na Monte Cassino. „Arcybiskup Józef Gawlina padł na posterunku, do ostatniej chwili walcząc o prawa narodu” - napisał o nim kardynał Stefan Wyszyński.
Krzysztof Burek, archiwum-ordynariat.wp.mil.pl
Abp Stanisław Gall,
twórca duszpasterstwa wojskowego w II RP
Abp Stanisław Gall był twórcą Ordynariatu Polowego oraz jednym z najwybitniejszych biskupów II Rzeczypospolitej. Popadł w ostry konflikt z marszałkiem Piłsudskim, gdyż krytykował niemoralne prowadzenie się części korpusu oficerskiego. Usunięty z urzędu Biskupa Polowego pracował jako biskup pomocniczy warszawski, mając wielkie zasługi dla zachowania pracy Kościoła w okresie okupacji, jak i ratowania ludności żydowskiej.
Stanisław Gall przyszedł na świat 23 kwietnia 1865 r. jako Stanisław Tomasz Gała (wg niektórych biografów Gał), w rodzinie robotniczej. Jako miejsce urodzenia podaje się Klemensów nad Wieprzem, gdzie mieścił się zarząd jednego z ważniejszych majątków klucza Ordynacji Zamojskiej. O rodzicach i rodzeństwie, a również dzieciństwie przyszłego arcybiskupa wiadomo niewiele. Okazał się uczniem nieprzeciętnie zdolnym. Już jako 15 letni chłopiec ukończył gimnazjum z wyróżnieniem i zdał celująco maturę (1880 r.).
Studia i droga kapłańska
Dalszą naukę podjął w warszawskim seminarium duchownym. Jako wybijającego się kleryka dostrzegł go arcybiskup-metropolita warszawski Teofil Chościak-Popiel, który w 1883 r. wysłał go do Rzymu, na Uniwersytet Gregoriański. Studiował tam filozofię, teologię i prawo kanoniczne, a w 1887 obronił doktorat z filozofii. W tym samym roku, po powrocie do Warszawy, przyjął święcenia kapłańskie. Jako wikariuszowi, powierzono mu posługę w parafii św. Katarzyny na Służewie, a potem w archikatedralnej parafii św. Jana. Wówczas młodzi księża, posiadający plebejskie nazwiska, zmieniali je na brzmiące szlachetniej. Diakon Stanisław Gała, postarał się wtedy, aby w dyplomie i spisie duchowieństwa archidiecezji warszawskiej figurować jako ks. dr Stanisław Gall.
W 1889 r. abp Chościak-Popiel mianował go profesorem Warszawskiego Seminarium Duchownego, powierzając wykłady z filozofii i liturgiki. Po roku otrzymał nominację na wiceregensa (wicerektora) Seminarium, a w roku 1910, po 21 latach pracy na jego regensa. Po śmierci abp. Popiela w 1913 r. stał się jednym z najbliższych współpracowników nowego metropolity, Aleksandra Kakowskiego. 29 lipca 1918 r., papież Benedykt XV, mianując ks. Galla, tytularnym biskupem Halicarnasu, powierzył mu obowiązki biskupa pomocniczego archidiecezji warszawskiej i jej wikariusza generalnego. Sakrę biskupią otrzymał z rąk abp Aleksandra Kakowskiego 17 listopada 1918.
Biskup Polowy WP
W listopadzie 1918 r. władze wojskowe odrodzonej Polski rozpoczęły negocjacje z Watykanem w sprawie powołania biskupstwa polowego. Inicjatywa spotkała się też z przychylnym przyjęciem ze strony Episkopatu. Papieża w tych rozmowach reprezentował ks. prałat Achilles Ratti, wówczas wizytator apostolski w Polsce i na Litwie, a od czerwca następnego roku arcybiskup i nuncjusz w Polsce. Z polskiej strony rozmowy toczyli Naczelnik Państwa Józef Piłsudski i premier Ignacy Paderewski. 5 lutego 1919 r. Benedykt XV powołał biskupstwo polowe, jednocześnie mianując jego ordynariuszem, ks. bp Stanisława Galla, który był kandydatem zaproponowanym przez episkopat. W Wojsku Polskim urzędowi Biskupa Polowego odpowiadał stopień generała porucznika, w latach 20. przemianowanego na generała dywizji.
Józef Piłsudski z dużymi oporami wręczył bp. Gallowi nominację. Miał on bowiem swojego kandydata - bp Władysława Bandurskiego, sufragana lwowskiego, barwną postać, kapelana I Brygady Legionów. Na kandydaturę bp. Bandurskiego kategorycznie nie chcieli się zgodzić wszyscy inni biskupi. Wskutek tego, w późniejszych latach Piłsudski odnosił się do bp. Galla jako do człowieka narzuconego mu wbrew jego woli.
Wojna, toczona najpierw o granice Polski odrodzonej, a potem o samo istnienie państwa, trwała nieprzerwanie od listopada 1918 r. do marca 1921. Tworzenie struktur mających objąć całość armii w warunkach wojny, wymagało od Biskupa Polowego ogromnego wysiłku. Chodziło o zmobilizowanie dostatecznej ilości księży-kapelanów, których domagały się formacje walczące na różnych frontach. Kapelanów trzeba było wyposażyć w kaplice polowe; zaopatrzyć w sprzęt liturgiczny, itp. Należało zorganizować kościoły oraz kaplice garnizonowe i szpitalne, a także skoordynować duszpasterstwo z aparatem wojskowym. W pierwszej odezwie do żołnierzy bp Gall pisał: „Stajecie się żywym murem przed wrogiem, który ze Wschodu i z Zachodu niesie zniszczenie i zagładę wiary świętej i cywilizacji. Wasze ręce mają go wstrzymywać, o wasze pierwsi ma się on rozbić”.
Ze względu na konieczność stworzenia należytej obsługi duszpasterskiej w oddziałach walczących na froncie, jeszcze w 1919 r., przy Naczelnym Dowództwie utworzono Sekcję Duchowną, której szef z tytułem Generalnego Dziekana był pośrednikiem między kapelanami frontu i obszaru wojennego, a Kurią Polową. Jemu podporządkowani byli dziekani frontu, do których należało normowanie nabożeństw w jednostkach wojskowych bezpośrednio podległych dowództwu frontu i prowadzenie spraw personalnych kapelanów tychże jednostek wojskowych. W 1920 roku bp Gall powołał referat do spraw oświatowych, zajmujący się sprawami odczytów, literatury, kontrolą pracy oświatowej w oddziałach i przygotowaniem programów nauczania religii w szkołach wojskowych. Doceniając rolę słowa drukowanego w działalności duszpasterstwa wojskowego, bp Gall założył w 1919 r. pismo noszące nazwę "Rozkaz Wewnętrzny do Duchowieństwa Wojskowego" a w 1931 r. "Kwartalnik Poświęcony Sprawom Katolickiego Duszpasterstwa Wojskowego w Polsce".
Na konferencji Episkopatu w sierpniu 1919 r. w Gnieźnie pod przewodnictwem prymasa Edmunda Dalbora, bp Gall przedstawił trudności, na jakie napotykał w swej działalności ze strony władz wojskowych i kapelanów należących uprzednio do rozmaitych armii oraz z powodu braku duchowieństwa. W odpowiedzi, Konferencja Episkopatu podjęła uchwałę, że ordynariusze mają obowiązek udzielać zezwoleń na wstąpienie do wojska podlegającym im kapłanom, aby doprowadzić do stanu, kiedy służbę w armii podejmie 5% ogólnej liczby duchowieństwa. Dla ułatwienia biskupom tego zadania Biskup Polowy miał również starać się o kandydatów na kapelanów z zakonów. Do służby zawodowej w Biskupstwie Polowym, bp Gall najchętniej przyjmował księży, którzy mieli przynajmniej trzy lata kapłaństwa oraz nie ukończyli 33. roku życia, jako najbardziej odpornych na trudy życia wojskowego.
Po podpisaniu zakończeniu działań wojennych, bp Gall podjął prace nad przystosowaniem zadań duszpasterstwa wojskowego do okresu pokoju. W ślad za demobilizacją armii musiała pójść demobilizacja duszpasterstwa wojskowego. Wiernych Biskupstwa Polowego zdefiniowano jako wojskowych wyznania katolickiego wszystkich jego obrządków wraz z rodzinami i kontraktowymi cywilnymi pracownikami armii.
Problemem dla Biskupa Polowego był od samego początku fakt nie posiadania przez kierowane przez niego biskupstwo jurysdykcji zwyczajnej, jaką mieli wszyscy inni ordynariusze. Nie mógł nadawać kapelanom uprawnień proboszczowskich, w tym prawa co udzielania chrztów i błogosławienia małżeństw. Aby temu zaradzić Konferencja Episkopatu Polski w sierpniu 1919 r. upoważniła bp Galla do podjęcia starań u Stolicy Apostolskiej w celu uzyskania odpowiednich praw i przywilejów jurysdykcyjnych. Podczas specjalnej audiencji, udzielonej przez Piusa XI bp Gallowi w grudniu 1922 r., papież nadał Biskupowi Polowemu w Polsce wszystkie przywileje, przewidziane dla Ordynariatów Polowych w nowym dekrecie opracowanym przez Kurię Rzymską. Prawa te i przywileje zostały potwierdzone przez Konkordat ratyfikowany przez Sejm RP 27 marca, a przez Senat 23 kwietnia 1925. Dopiero postanowienia Konkordatu umożliwiły opracowanie statutu Biskupstwa Polowego.
W oparciu o postanowienia statutu podległe Kurii Polowej duszpasterstwo wojskowe było podzielone na dekanaty. Na ich czele, w charakterze Szefów Duszpasterstwa Okręgów Korpusu stali dziekani wyznaczeni przez biskupa polowego. Bp Gall utworzył 75 parafii wojskowych, a na czele każdej z nich stanął kapelan z prawami proboszcza. Granice poszczególnych parafii wojskowych pokrywały się z rozlokowaniem pododdziałów w terenie. Za zasadę przyjęto dostępność kapelana-proboszcza do swoich parafian.
Statut przewidywał również stworzenie w ramach Biskupstwa Polowego, odrębnego duszpasterstwa dla grekokatolików. Jeszcze przed ratyfikacją Konkordatu, w roku 1924 utworzono stanowisko Radcy Biskupa Polowego w sprawach liturgicznych dla obrządku greckokatolickiego, którym był dziekan greckokatolicki przy Kurii Biskupiej WP. W przyjętym po ratyfikacji Konkordatu statucie postanowiono, że wojskowi obrządku greckokatolickiego wraz z rodzinami, podlegają opiece duchownej właściwego kapelana greckokatolickiego. Utworzono pięć greckokatolickich parafii wojskowych: w Warszawie, Krakowie, Lwowie, Łodzi i Poznaniu, a później w Jarosławiu, Przemyślu i Stanisławowie. W 1926 r. bp Gall utworzył Sąd Biskupa Polowego. W okresie II Rzeczypospolitej przez szeregi kapelanów wojskowych przewinęło się ponad 500 kapłanów. W chwili wybuchu II wojny światowej było w wojsku polskim 101 kapelanów zawodowych i 30 pomocniczych oraz około 200 kapelanów rezerwy.
Konflikt bp. Galla z marszałkiem Piłsudskim
Od momentu przewrotu majowego, przed bp. Gallem piętrzyły się trudności i przeszkody ze strony wyższych władz wojskowych, nie wyłączając samego Piłsudskiego. Powodem takiego stanowiska była bezkompromisowa postawa bp. Galla, który ostro krytykował część kadry oficerskiej, wytykając jej demoralizację. Chodziło m. in. o zawieranie przez oficerów kolejnych małżeństw cywilnych, i z tego powodu konwersji z katolicyzmu na protestantyzm. Naraziło to biskupa polowego na konflikt z najwyższymi władzami wojskowymi. W 1931 r.
A bezpośrednim pretekstem rozpoczęcia przez marszałka działań w tym zakresie, stał się pogrzeb ówczesnego ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Sławomira Czerwińskiego, 4 sierpnia 1931. Czerwiński był wyznania kalwińskiego, ale przed śmiercią przeszedł na katolicyzm. Nabożeństwo pogrzebowe celebrował bp Gall, jako biskup polowy i sufragan warszawski. Po nabożeństwie uformował się kondukt pogrzebowy. Obecni byli prezydent Rzeczypospolitej Ignacy Mościcki oraz Piłsudski. Bp Gall nie dołączył jednak do konduktu, w którym poszli tylko zwykli księża. Władze państwowe uznały to za impertynencję wobec głowy państwa. Piłsudski, jako minister Spraw Wojskowych i przełożony biskupa polowego, zażądał, aby biskup przeprosił prezydenta. Gall odmówił, na co Piłsudski odpowiedział żądaniem ustąpienia ze stanowiska.
W sprawę włączył się nuncjusz papieski w Polsce Francesco Marmaggi, namawiając Galla mimo wszystko do oporu. Tymczasem minister Józef Beck na polecenie Piłsudskiego interweniował w Watykanie. A w Polsce szef gabinetu Piłsudskiego płk Adam Korwin-Sokołowski zażądał w imieniu marszałka, by Gall zrezygnował z urzędu i nie stwarzał swoim oporem trudności. W odpowiedzi bp Gall poprosił o urlop, nie akceptując decyzji Piłsudskiego. Gdy płk Sokołowski zameldował o tym Piłsudskiemu, ten powiedział: „No to zastosujemy z konieczności skuteczną szykanę” i wydał polecenie wstrzymania uposażenia dla całej Kurii Polowej. Zarówno szef gabinetu, jak i skarbnik ministerstwa mieli zabronione podawanie jakichkolwiek wyjaśnień. W tym czasie przyszła z Rzymu zgoda na odwołanie bp. Galla. Watykan jednak, wraz ze zgodą na rezygnację, postawił warunek udzielenia biskupowi pełnej emerytury wojskowej. Ostatecznie – bp Gall ustąpił z funkcji na początku 1933 r. Jego następcą został mianowany 14 lutego 1933 r. ks. dr. Józef Gawlina, Ślązak, kapłan diecezji wrocławskiej, który na własne życzenie przeszedł do Polski i został przyjęty do diecezji katowickiej. W niedługim czasie, 29 marca objął urząd Biskupa Polowego.
Marszałek Piłsudski 7 lutego 1933 przeprowadził z ks. Gawliną rozmowę, w której przedstawił, jako minister Spraw Wojskowych swoje wymagania. Przełożonym biskupa był osobiście Piłsudski, sprawy techniczne i organizacyjne miał załatwiać szef Gabinetu Ministra. Przedstawił również ks. Gawlinie swoją własną wizję zadań duszpasterstwa wojskowego, wystawiając przy tym bp Gallowi następującą opinię: „Muszę księdzu jako następcy parę słów i moją opinię powiedzieć o poprzedniku księdza. Nazywam go świnią – i to plugawą”. Dodał do tego, że pozostał po nim: „duży bezwład i nieporządek niemający sobie równego w innej części wojska”.
Arcybiskup-sufragan warszawski
Watykan, pomimo że ustąpił Piłsudskiemu w sprawie odwołania bp. Galla, wynagrodził mu te upokorzenia, nadając mu natychmiast arcybiskupstwo tytularne Karphatos. Od 1933 r. abp Gall włączył się w wir działalności Archidiecezji Warszawskiej jako jej biskup pomocniczy, prowadząc wizytacje apostolskie i pełniąc szereg innych odpowiedzialnych zadań. W 1937 r., w dwa lata po śmierci marszałka Piłsudskiego, prezydent Ignacy Mościcki, chcąc załagodzić konflikt z Kościołem, odznaczył abp. Galla Wielką Wstęgą Orderu Odrodzenia Polski „za wieloletnią pracę dla państwa i wybitne zasługi społeczne”.
Po śmierci kard. Aleksandra Kakowskiego, jako wikariusz kapitulny abp Gall został zarządcą diecezji, a w 1940 r. jej administratorem apostolskim. Stolica Apostolska na okres II wojny światowej wstrzymała mianowanie ordynariuszy na ziemiach polskich. Abp Gall zachowywał bezkompromisową postawę wobec władz okupacyjnych, informując Watykan o sytuacji w kraju i o zbrodniach popełnianych przez Niemców. Zachowało się szereg świadectw mówiących, że ważnym elementem jego posługi była m. in. działalność na rzecz ocalenia osób pochodzenia żydowskiego. Abp Gall pozwalał, aby kapłani przez wypisywanie fałszywych metryk ratowali ludność żydowską. Zmarł 11 września 1942 r. i został pochowany w grobie rodzinnym na Powązkach.
W ramach obchodów 100. rocznicy powołania Ordynariatu Polowego WP, doczesne szczątki arcybiskupa Stanisława Galla zostały 14 marca 2018 r. przeniesione do Katedry Polowej Wojska Polskiego, przy ul. Długiej w Warszawie. Jego trumna została złożona w krypcie świątyni obok bp. Władysława Bandurskiego, kapelana Legionów, a przed 100 laty jego konkurenta na stanowisko biskupa polowego i bp. Tadeusza Płoskiego, pełniącego ten urząd w latach 2004–2010, który zginął w katastrofie smoleńskiej.
Paweł Przeciszewski / KAI
Autor zdjęcia / źródło: Wikimedia Commons / Domena publiczna